Dr n. med. Marek Chmielewski, Prof. Artur Mamcarz
Dla wielu osób określenia: omdlenie, zasłabnięcie, zapaść, są bliskoznaczne lub wręcz tożsame. W medycynie mają jednak swoje precyzyjne definicje.
Omdlenie (ang. syncope) to gwałtowna, krótkotrwała utrata przytomności, która ustępuje samoistnie w ciągu 20-30 sekund. Bezpośrednią przyczyną omdlenia jest kilkusekundowy spadek przepływu krwi przez mózg. Szybki spadek ciśnienia tętniczego krwi może spowodować niedokrwienie i niedotlenienie mózgu, co prowadzi do przejściowej utraty przytomności (świadomości). A zatem nie ma omdlenia bez utraty przytomności.
Trzeba jednak podkreślić, że nie każda utrata przytomności jest omdleniem. Do utraty przytomności może dojść w wyniku urazu głowy (czynniki zewnętrzne), napadu padaczkowego (choroby neurologiczne), zaburzeń metabolicznych (np. śpiączka cukrzycowa, ciężkie niedotlenienie), czy zatruć (np. alkoholem lub lekami).
Omdlenie jest zwykle poprzedzone tzw. okresem przedomdleniowym. Ten stan (ang. presyncope) określany jest jako zasłabnięcie.
Do typowych objawów stanu przedomdleniowego (zasłabnięcia) zaliczamy:
- uczucie osłabienia,
- zawroty głowy,
- szum w uszach,
- pocenie się,
- nudności,
- zaburzeniami widzenia.
Zasłabnięcie różni się od omdlenia tym, że przebiega bez utraty przytomności.
W praktyce klinicznej wyróżniamy trzy typy omdleń:
- omdlenie odruchowe (nieprawidłowe odruchy naczyniowo-nerwowe),
- omdlenie spowodowane gwałtowną zmianą pozycji ciała w wyniku pionizacji (hipotonia ortostatyczna),
- omdlenie związane z chorobami serca (sercowopochodne – kardiogenne).
Omdlenia odruchowe
Omdlenia odruchowe są najczęstszą przyczyną wszystkich omdleń i dotyczą zwykle ludzi młodych. Zależą one od mechanizmów naczyniowo-nerwowych, które sterują ciśnieniem tętniczym krwi.
Omdlenia odruchowe naczyniowo-nerwowe (wazowagalne) są związane z rozszerzeniem naczyń krwionośnych i/lub spowolnieniem częstości rytmu serca (bradykardią), co skutkuje spadkiem ciśnienia tętniczego krwi i wystąpieniem krótkotrwałej utraty przytomności. Mogą być spowodowane zbyt długim przebywaniem w pozycji stojącej (stres ortostatyczny) lub emocjami (strach, ból, fobie, widok krwi).
Omdlenia odruchowe mogą być związane z konkretnymi sytuacjami, w których zwiększa się napięcie (aktywność) nerwów hamujących pracę serca. Mogą towarzyszyć takim czynnościom jak kichanie, kaszel czy przełykanie. Mogą także występować przy grze na instrumentach dętych, po wysiłku fizycznym lub po posiłku.
Niekiedy przyczyną omdlenia jest ucisk tętnicy szyjnej (np. przez zbyt ciasno zapięty kołnierzyk). U osób szczególnie wrażliwych ucisk w okolicy szyi może wywołać nieprawidłowy odruch z receptorów ciśnieniowych, które znajdują w ścianie tętnicy szyjnej. Pobudzenie tych receptorów powoduje odruchowy spadek ciśnienia i może prowadzić do omdlenia.
W przypadku omdleń odruchowych, zwanych także pospolitymi, rokowanie co do przeżycia jest z reguły bardzo dobre. Po wykluczeniu chorób serca, pacjenci z omdleniami odruchowymi najczęściej otrzymują zalecenie unikania sytuacji prowadzących do omdlenia (np. długotrwałego stania, ekspozycji na czynniki wywołujące objawy). Duże znaczenie w leczeniu omdleń odruchowych ma właściwa dieta, w tym odpowiednie nawodnienie oraz zdrowy styl życia. W zapobieganiu omdleniom odruchowym zastosowanie znajdują ćwiczenia izometryczne związane z napinaniem mięśni (np. ściskanie piłeczki tenisowej).
Omdlenia spowodowane gwałtowną zmianą pozycji ciała w wyniku pionizacji (hipotonia ortostatyczna)
Znaczny chwilowy spadek ciśnienia tętniczego po zmianie pozycji z leżącej na stojącą (hipotonia ortostatyczna) prowadzi do wystąpienia zasłabnięcia lub omdlenia. Szybka pionizacja ciała może w tym mechanizmie spowodować krótkotrwały spadek przepływu krwi przez mózg.
Najbardziej narażone na tego typu zaburzenia są osoby starsze, w tym chorujące na nadciśnienie tętnicze, cukrzycę, niewydolność nerek lub chorobę Parkinsona. Hipotonię ortostatyczną nasila zmniejszenie objętości krwi w naczyniach, które może wynikać z krwawienia albo utraty płynów w przebiegu biegunki, wymiotów lub nadmiernego pocenia się.
Pacjentom z tendencją do hipotonii ortostatycznej zaleca się powolne wstawanie z łóżka, zwłaszcza po długotrwałym przebywaniu w pozycji leżącej. Należy najpierw usiąść, powoli opuścić nogi i chwilę posiedzieć. W trakcie tej chwili krew będzie miała czas, aby powrócić z żył do serca, a następnie dotrzeć do mózgu pod odpowiednim ciśnieniem.
Aby zminimalizować ryzyko nadmiernego spadku ciśnienia tętniczego po pionizacji, należy dbać o odpowiednie nawodnienie organizmu i systematycznie kontrolować dawki przyjmowanych leków, zwłaszcza stosowanych w leczeniu nadciśnienia tętniczego.
Omdlenia związane z chorobami serca (sercowopochodne, czyli kardiogenne)
Omdlenia kardiogenne mogą być spowodowane bardzo różnymi chorobami dotyczącymi serca. Omdlenie staje się w tym przypadku niebezpiecznym objawem, który ujawnia chorobę serca. W dużym uproszczeniu przyczyny omdleń kardiogennych możemy podzielić na dwie podgrupy:
1. omdlenia związane z arytmią (zbyt szybka lub zbyt wolna praca serca),
2. omdlenia związane ze strukturalnymi chorobami serca, do których zaliczamy wady serca, chorobę wieńcową i zawał mięśnia sercowego, niewydolność serca, różnego typu kardiomiopatie, guzy serca, choroby osierdzia czy wrodzone anomalie tętnic wieńcowych.
Kardiogenne podłoże omdlenia można podejrzewać wówczas, gdy omdlenie poprzedzone jest kołataniem serca lub ma związek z wysiłkiem fizycznym. Leczenie omdleń kardiogennych jest bardzo zróżnicowane. Zależy od choroby podstawowej i poprzedzone jest gruntowną, specjalistyczną diagnostyka kardiologiczną. Diagnostykę należy rozpocząć od badań podstawowych, w tym badania fizykalnego, EKG i badań laboratoryjnych. W większości przypadków niezbędne będzie wykonanie badania echo serca i całodobowego monitorowania EKG (badanie holterowskie).
Jak postępować w przypadku wystąpienia omdlenia?
W każdym przypadku, kiedy jesteśmy świadkami utraty przytomności, należy w pierwszej kolejności sprawdzić czynności życiowe pacjenta. Jeśli pacjent nie oddycha, nie reaguje na wezwanie, potrząsanie to prawdopodobnie doszło do zatrzymania krążenia. W takim przypadku należy niezwłocznie wezwać pomoc medyczną (pogotowie ratunkowe) i rozpocząć podstawowe czynności resuscytacyjne, czyli masaż zewnętrzny serca, najlepiej w połączeniu ze sztuczną wentylacją. Czynności resuscytacyjne prowadzimy do powrotu świadomości pacjenta lub do czasu przybycia zespołu ratownictwa medycznego.
Jeśli pacjent oddycha i powoli odzyskuje świadomość, to prawdopodobnie doszło do omdlenia, czyli krótkotrwałej, samoistnie ustępującej utraty przytomności. Ułożenie pacjenta z uniesionymi do góry kończynami przyśpiesza powrót krwi do serca, zwiększa przepływ krwi przez mózg i przyśpiesza powrót pełnej świadomości. W większości przypadków pacjent po epizodzie omdlenia powinien być skonsultowany przez lekarza.
